Χριστούγεννα - Ηλιούγεννα

Χριστούγεννα - Ηλιούγεννα

Οι αρχέγονες ανάγκες των ανθρώπων για λατρεία, εξευμενισμό και διασκέδαση, όπως και οι  πρωταρχικές τους έννοιες έχουν γίνει αναπόσπαστα αναμεμειγμένες με τη σύγχρονη κουλτούρα.

 Οι ευρωπαϊκές κουλτούρες ασχολήθηκαν με πολλές και διάφορες δραστηριότητες που σχετίζονται με το χειμερινό ηλιοστάσιο και το ανθρώπινο ένστικτο.  Ήταν ο βασικός λόγος για την καθιέρωση του εορτασμού των Χριστουγέννων τον Δεκέμβριο. 
  Η πιο γνωστή σχετική καταβολή από την αρχαία Ελλάδα είναι τα χοιροσφάγια κατά τον Δεκέμβριο, ενώ το αρχαίο γιορτινό "μενού" συμπεριλάμβανε ακόμη τις ομματιές (έντερο γεμισμένο με συκωταριές και ρύζι), το γεμιστό στομάχι χοίρου και ένα γλυκό από το αίμα του. Στην αρχαία Ελλάδα γίνονταν την ίδια περίοδο διάφορες γιορτές. 
  Ένα έθιμο που δεν έχει σχέση ακριβώς με το φαγητό ήταν τα Ηλιούγεννα που συμβόλιζε τη γέννηση του Ήλιου. Άλλωστε, αργότερα, ο προφήτης Ηλίας εμφανιζόταν με ένα άρμα με φτερωτά άλογα και πήρε τη θέση του θεού Ήλιου Απόλλωνα, όπως αργότερα ο Αη Βασίλης οδηγούσε το έλκυθρο. Οι προχριστιανικοί εορτασμοί στον Μεσογειακό κόσμο περιλάμβαναν διάφορες παραλλαγές των Σατουρνάλιων (γιορτή αφιερωμένη στον Κρόνο), μια περίοδο αναψυχής προγραμματισμένη στο τέλος κάθε ημερολογιακού έτους. Άλλες γιορτές προέρχονταν από τη Συρία και τη λατρεία του Μίθρα και συνδέονταν ειδικά με τον ήλιο. Όταν ο Ηλιογάβαλος έγινε αυτοκράτορας επέβαλε τη θρησκεία του Μίθρα, (Μιθραϊσμός) δηλαδή τη λατρεία του Ήλιου. Αργότερα ο Αυρήλιος προσέθεσε και τον Απόλλωνα για να δημιουργήσει έναν δικό του θεό, τον Sol Invictus (Ανίκητος Ηλιος). Το 274 π.Χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αυρηλιανός όρισε την 25 Δεκεμβρίου ως natalis Solis Invicti, τα γενέθλια του ανυπέρβλητου ήλιου, το σημείο όπου το κρύο και το σκοτάδι υποχωρούν για μια ακόμη φορά στη ζεστασιά και το φως. Θρησκεία που ασπάστηκε και ο Κωνσταντίνος, πριν τελικά επιβληθεί για πάντα ο χριστιανισμός ως επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας.

Στη βόρεια Ευρώπη υπήρχε παρόμοια έμφαση για το χειμερινό ηλιοστάσιο με γιορτές, προσφορές δώρων, φαγητού, πρασινάδας και φώτων. Οι Γερμανικοί λαοί γιόρταζαν το Yule log με το κάψιμο ενός τεράστιου κορμού προς τιμήν του Thor η κατ’ άλλους του Οντίν. Οι Κέλτες χρησιμοποιούσαν το γκι και το πουρνάρι ως σύμβολα μακροζωίας και αντοχής.

Μόνο στα τέλη του τέταρτου αιώνα οι εκκλησίες άρχισαν να αφιερώνουν ένα ιδιαίτερο μέρος για την λατρεία της γέννησης του Χριστού στο λειτουργικό ημερολόγιο, μια γιορτή που ονομάζεται Cristes-maesse σε παλαιά αγγλικά. Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι οι πρώτες εκκλησίες απέδιδαν μεγάλη σημασία στη φυσική γέννηση του Ιησού από τη Ναζαρέτ και η ημερομηνία του πραγματικού γεγονότος δεν είναι γνωστή. 

Τα Χριστούγεννα καθιερώθηκαν με εγκύκλιο του Πάπα Ιούλιου Ι το 350, αφού βέβαια είχε καθιερωθεί ο χριστιανισμός ως επίσημη θρησκεία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έκτοτε αμετάκλητα ο Χριστός έχει γεννηθεί στις 25 Δεκεμβρίου. Γιατί όμως ειδικά αυτή την ημερομηνία και όχι μίαν άλλη; (αφού ήδη είχαν περάσει τρεισήμισι αιώνες χωρίς ημερομηνία γέννησης του Θεανθρώπου). Και εδώ, όπως πάντα, υπεισέρχεται η πολιτική.

Οι Ρωμαίοι ήταν πραγματιστές. Έδειχναν μεγάλο σεβασμό στις θρησκείες που υπήρχαν στην αυτοκρατορία τους, με σκοπό να τις θέσουν στο πλαίσιο του πολιτεύματός τους. Δηλαδή την υποταγή της θρησκείας στο πλαίσιο της Πολιτείας. Τα μεταφυσικά ερωτήματα δεν απασχολούσαν τους αυτοκράτορες. Αυτό ήταν πρόβλημα των διανοούμενων θεολόγων.

Αλλά όταν ορίστηκε χριστιανική γιορτή, οι αξιωματούχοι της εκκλησίας επέλεξαν εσκεμμένα τις 25 Δεκεμβρίου σε μια προσπάθεια να αντικαταστήσουν τις παγανιστικές τελετουργίες που είχαν ήδη τεθεί σε ισχύ. Μόλις ενσωματώθηκαν θεολογικά και λειτουργικά στο εκκλησιαστικό ημερολόγιο, τα Χριστούγεννα έδωσαν μια γενική εστίαση σε έναν κύκλο σχετικών γιορτών που εκτείνονται από την εμφάνιση του Χριστού έως τα Θεοφάνια (6 Ιανουαρίου). Ύμνοι για το "Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων" αναφέρονται σε αυτά μεταξύ των Χριστουγέννων και των Θεοφανίων. Οι δυτικές εκκλησίες λένε ότι οι Μάγοι φάνηκαν να προσκυνούν το νεογέννητο βρέφος στα Θεοφανία, ενώ οι ανατολικές ορθόδοξες εκκλησίες ορίζουν εκείνη την ημέρα για τον εορτασμό της βάπτισης του Χριστού.

Οι εορτασμοί των Χριστουγέννων παρουσίαζαν πάντοτε ένα μείγμα εκκλησιαστικώς κυρωμένων θρησκευτικών παραδόσεων και κατάλοιπα προχριστιανικών πρακτικών που ποικίλλουν ευρέως με τα τοπικά έθιμα. Πολλά από τα παγανιστικά έθιμα του Yule, όπως ο στολισμός του δέντρου και η κατανάλωση χοιρινού κρέατος αξιοποιήθηκαν από τη νέα θρησκεία, που χρησιμοποίησε την καθιερωμένη ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου για να εορτάσει τα γενέθλια του νέου θεού...

Πολλοί προτεστάντες του 16ου αιώνα καταδίκασαν τις Χριστουγεννιάτικες γιορτές εξαιτίας των ειδωλολατρικών και επιπόλαιων ιδιοτήτων που εξακολουθούσαν να υφίστανται παρά τις χριστιανικές παραλλαγές. Οι καλβινιστές ήταν ιδιαίτερα εμφατικοί από αυτή την άποψη και όπου η επιρροή των πουριτανών ήταν ισχυρή στις αμερικανικές αποικίες, οι εορτασμοί των Χριστουγέννων ήταν εκτός νόμου. Στον σημερινό κόσμο οι εορτασμοί γύρω από τα Χριστούγεννα είναι πλέον ποικίλοι και διαδεδομένοι.

Στους αποικιακούς χρόνους οι Ολλανδοί εισήγαγαν παραδόσεις που σχετίζονταν με τον Άγιο Νικόλαο, ειδικά το έθιμο των  δώρων προς τα παιδιά. Για το όνομα του άγιου, υπήρχαν πολλές εκδοχές, αλλά η πιο ευρέως αποδεκτή αναφορά είναι το «Santa Claus». Οι ιδέες για αυτόν τον Άγιο Βασίλη επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από το ποίημα "Μια επίσκεψη από τον Άγιο Νικόλαο ", που έγραψε το 1823. Ο Clement C. Moore, καθηγητής σεμιναρίων, ως δώρο για τα παιδιά του. Αν και ο Άγιος Νικόλαος είχε προηγουμένως απεικονιστεί ως γέρος και λεπτός, ο Άγιος Βασίλης παγκοσμίως περιγράφεται σαν παχουλός και ευτυχισμένος, με κόκκινο ρουχισμό και γούνα. Αυτή η  οπτική εικόνα οφειλόταν στον Thomas Nast , έναν γελοιογράφο που άρχισε να σχεδιάζει τον Άγιο Βασίλη με αυτόν τον τρόπο το 1863 (είναι μύθος ότι η coca cola διαμόρφωσε την εικόνα του το 1933). Το ποίημα του Moore και οι εικόνες του Nast δημιούργησαν ένα μοτίβο που παρέμεινε σχεδόν το ίδιο με την  τρέχουσα  εποχή.

Τον 19ο αιώνα τα Χριστουγεννιάτικα 'εθιμα επεκτάθηκαν και στα νησιά του Ηνωμένου Βασιλείου.  Τα περισσότερα  ήταν γερμανικά λόγω της προέλευσης του πρίγκιπα Αλβέρτου, του συζύγου της Βασίλισσας Βικτωρίας. Χριστουγεννιάτικα δέντρα διακοσμημένα με στολίδια, πούλια, στεφάνια, καμπάνες, κάλαντα και ανταλλαγή Χριστουγεννιάτικων καρτών, όλα προστίθενται στη γενική εύθυμη ατμόσφαιρα.
  Η λαϊκή καθιέρωση και η συμμετοχή στον εορτασμό των Χριστουγέννων αυξήθηκαν καθ’ ολη την διάρκεια του 20ου αιώνα. Οι θρησκευτικές παραδόσεις της γέννησης του Χριστού εξακολουθούν να δίνουν κεντρικό σκοπό και νόημα στις διακοπές για πολλούς ανθρώπους. Όμως στη σύγχρονη εποχή τα εμπορικά συμφέροντα έχουν κυριαρχήσει στην ευαισθητοποίηση του κοινού για την περίοδο των γιορτών, υποβιβάζοντας τις πνευματικές και λειτουργικές σκέψεις σε σημείο δευτερεύουσας σημασίας. Ενώ πολλές παραδόσεις εξακολουθούν να επικεντρώνονται στα παιδιά και την οικογένεια, άλλες περιλαμβάνουν τώρα γιορτές στο χώρο εργασίας, τις σχολικές γιορτές και δημοτικές εκδηλώσεις. Η ανταλλαγή δώρων έχει γίνει τόσο διαδεδομένη ώστε να περιλαμβάνει φίλους και γνωστούς σχεδόν σε κάθε επίπεδο επικοινωνίας. Έχει κάνει την εποχή των Χριστουγέννων μια περίοδο οικονομικής άνθησης, μια από τις σημαντικότερες εποχές του εμπορικού έτους για την πώληση καταναλωτικών αγαθών. Τα Χριστούγεννα δημιουργούν πολλές επιπλέον θέσεις εργασίας ως προσωρινές πηγές εισοδήματος, ενώ στις επιχειρήσεις είναι συχνά η ευκαιρία για μπόνους και προωθήσεις. Η αγορά και η δαπάνη για τις διακοσμήσεις των σπιτιών είναι αρκετά διαδεδομένες, καθώς και η αγορά εκλεκτών τρόφιμων για το γιορτινό τραπέζι. 

Στο μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα, οι παραδόσεις των Χριστουγέννων, κατέδειξαν πόσο βαθιά ριζωμένες είναι στην λαϊκή συνείδηση σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Τις τελευταίες δεκαετίες, σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες, αρκετές μη χριστιανικές ομάδες αμφισβήτησαν δραστηριότητες που αναγνωρίζουν διακοπές και εορτασμούς μιας μόνο θρησκείας σε βάρος όλων των υπόλοιπων. 

Όμως καμία διαμάχη δεν θα καταφέρει ποτέ να καταστείλει όλα τα σύμβολα που συνδέονται με τα Χριστούγεννα, ιδιωτικά και δημόσια, ιερά και κοσμικά, Χριστιανικά και παγανιστικά. Οι αρχέγονες ανάγκες των ανθρώπων για λατρεία, εξευμενισμό και διασκέδαση, όπως και οι  πρωταρχικές τους έννοιες έχουν γίνει αναπόσπαστα αναμεμειγμένες με τη σύγχρονη κουλτούρα.